Opštine i gradovi proglasili su 205 područja prirode, kojima najviše upravlja javni sektor. Pojedinačna stabla najčešća su lokalna područja. Iako su od ukupne zaštićene površine u Srbiji proglasile samo 3,5 odsto, lokalne vlasti imaju svoju ulogu i odgovornost u zaštiti prirode.
Sistem zaštite prirode u Srbiji dobio je današnje odlike 1991. godine, donošenjem Zakona o zaštiti životne sredine. Tim Zakonom su u ovu oblast uvedene novine koje i danas važe, između ostalih to su novi nazivi zaštićenih područja i kategorizacija. U odnosu na svoju vrednost i značaj, u tri kategorije razvrstavana su zaštićena područja proglašena nakon donošenja Zakona, kao i područja koja su proglašena ranije, a kod kojih je urađena revizija zaštite i usklađivanje sa novim zakonom nakon 1991. godine.
Do kraja aprila 2024. godine, u Srbiji je zabeleženo 471 zaštićeno područje prirode. Od toga je 313 kategorisanih područja, ukupne površine nešto veće od 743 hiljada hektara, što je oko 8,4 odsto državne teritorije.
Ostalih 158 su nekategorisana područja, zaštićena samo „na papiru“ – proglašena pre 1991. godine, kod kojih nikada nije rađena revizija zaštite, ili postupak revizije nije okončan, ili ona koja su izgubila vrednosti zbog kojih su zaštićena, pa je predloženo skidanje zaštite, ili se nalaze na teritoriji AP Kosovo i Metohija.
Opštine proglasile najviše područja, ali Republika najveća
Od trenutnih 313 kategorisanih područja, skupštine opština i gradova proglasile su najviše, ukupno 205 područja (ili 65%), zatim Skupština i Vlada Srbije zajedno 99 područja, te Skupština AP Vojvodine 9 područja.
Ovi odnosi bitno su drugačiji kada se pogleda udeo u površini, jer čak 700 hiljada hektara, ili 94% ukupne zaštićene površine, čine područja koja su proglasile republička Skupština i Vlada. Ujedno su to i najznačajnija područja, tako da republički organi vlasti imaju najveću odgovornost za zaštitu prirode, naročito Ministarstvo zaštite životne sredine.
Područja koja su proglasile skupštine opština i gradova zauzimaju 26 hiljada hektara, što je tek 3,5% od ukupne zaštićene površine. Najveći broj, njih 123, čine područja ispod 1 hektara površine, i to su uglavnom pojedinačna stabla ili grupe stabala. Najveće lokalno područje u Srbiji je Predeo izuzetnih odlika „Vardenik“, koji je 2023. godine proglasila Skupština opštine Surdulica. Iako sa 11 hiljada hektara čini više od 40% zbirne površine svih lokalnih područja, njegovim proglašenjem površina pod zaštitom opština i gradova nije značajno porasla, jer je u istoj godini nekoliko većih područja prešlo je u nadležnost AP Vojvodine. U najveća područja još spadaju Kosmaj (3514 hektara, Grad Beograd), zatim Pančevačke ade (1309 hektara) i Klisura reke Gradac (1268 hektara, Grad Valjevo).
Zaštitu proglasilo 75 opština i gradova. Beograd ima najviše područja.
Od 145 opština i gradova u centralnoj Srbiji i AP Vojvodini, skupštine njih 75 (ili 51%) proglasile su do sada bar jedno kategorisano zaštićeno područje prirode. Najviše je proglasila Skupština Grada Beograda, koji trenutno ima 37 područja, uz još nekoliko koja su postojala ranije, ali je u međuvremenu njihova zaštita prestala. Zatim slede Novi Sad sa 13 postojećih područja, Lučani sa 12, Niš sa 9, Sremski Karlovci imaju 7 područja, zatim Kraljevo, Prokuplje i Smederevo po pet područja, te Apatin, Vrnjačka Banja, Pančevo i Svrljig sa po četiri. Još 11 opština i gradova ima po tri područja, a najviše opština i gradova proglasili su dva ili jedno područje.
Ko su upravljači? Najviše iz javnog sektora
U 157 područja (ili 77%) upravljač je pravno lice iz javnog sektora – javno komunalno preduzeće u 80 područja, zatim u 20 područja republičko i u šest pokrajinsko javno preduzeće (Vojvodinašume ili Vode Vojvodine), potom turističke organizacije, lokalna javna preduzeća i ustanove, mesne zajednice, obrazovne, zdravstvene i kulturne ustanove, kao i opštinske uprave. Upravljač van javnog sektora je u 48 područja (ili 23%) i to udruženja građana u 18 područja, te verske organizacije, privredna društva i fizička lica u po 10 područja.
Bar 30 područja čeka da ih lokalne vlasti proglase
Po podacima iz obaveštenja o pokretanju postupka zaštite, koja se objavljuju na sajtu Ministarstva zaštite životne sredine, trenutno je 19 PODRUČJA U POSTUPKU ZAŠTITE, i to 13 novih i šest kod kojih je urađena revizija ranije proglašene zaštite. Za ova područja završena je procedura u potpunosti i jedino što se čeka jeste da skupštine opština i gradova donesu odluke o zaštiti.
U praksi se ovaj postupak vrlo često može odužiti, iz javnosti nepoznatih razloga. Tako se trenutno više od 7 godina čeka da Skupština grada Beograda proglasi zaštitu za područja Tolinci i Mašin majdan, a oko 5 godina da područja proglase skupštine grada Vršca (Stari park u Vlajkovcu), Kruševca (Stablo hrasta lužnjaka u Velikom Šiljegovcu, Stablo hrasta sladuna Kiseljaj i Grupa stabala hrasta lužnjaka i cera), te opštine Odžaci (Mešoviti drvored u Odžacima).
Na teritoriji AP Vojvodine postoji još 11 područja za koje je Pokrajinski zavod za zaštitu prirode završio studiju zaštite i dostavio je opštini/gradu na odlučivanje, ali postupak zaštite nikada nije pokrenut. U pitanju su najčešće studije završene još 2011. ili 2012. godine, ali ima i još starijih. Ovi podaci nalaze se u godišnjim izveštajima o ostvarivanju programa zaštite prirode za godine od 2010. do 2023, koji su svi dostupni na sajtu Pokrajinskog zavoda. Pretpostavljamo da ovakvih područja ima i u centralnoj Srbiji, ali koliko ih je nije poznato, jer su na sajtu Republičkog zavoda objavljeni izveštaji samo za 2016. i 2018. godinu.
O metodologiji istraživanja
Prvi korak bio je utvrđivanje liste zaštićenih područja i organa vlasti koji su zaštitu proglasili. Uvidom u Centralni registar zaštićenih područja u sedištu Zavoda za zaštitu prirode Srbije u Beogradu, izdvojili smo 475 zaštićenih područja, od toga 315 kategorisanih, a 208 proglašenih aktom lokalne samouprave. Zatim smo od svih 75 opština i gradova za koje u Centralnom registru postoji podatak da su donosili odluke o zaštiti, tražili odluke za sva kategorisana zaštićena područja, kako osnovne, tako i sa kasnijim izmenama i dopunama. U periodu decembar 2023 – april 2024, dobili smo odgovore od svih opština i gradova, sa ukupno dostavljenih 198 odluka o zaštiti, dok smo 7 dobili od Zavoda za zaštitu prirode. Od više opština dobili smo odluke o skidanju zaštite sa nekih područja, i te odluke smo prosledili Zavodu radi brisanja iz registra, a neka područja su proglašena, a nisu registrovana, što smo, takođe, prosledili Zavodu radi upisa u registar. Tako je utvrđeno da postoji 205 područja zaštićenih odlukama opština i gradova. Iz odluka o zaštiti, za sva područja dobijeni su tačni podaci o nazivu, površini i upravljačima.
Naslovna fotografija – Park u Novom Kneževcu, pod zaštitom je od 1975. godine. Prva revizija zaštite urađena je 1990. godine, kada je Skupština opštine donela novu odluku o zaštiti. Zavod za zaštitu prirode pokrenuo je još jedan postupak revizije, u skladu sa Zakonom iz 1991. godine. Studija zaštite završena 2008. godine, ali u ovom slučaju SO Novi Kneževac nikada nije usvojila novu odluku o zaštiti.
Izrada ovog izveštaja omogućena je uz podršku američkog naroda putem Američke agencije za međunarodni razvoj (USAID) u okviru projekta “Zajedno za životnu sredinu”, koji realizuje Beogradska otvorena škola (BOŠ). Sadržaj izveštaja isključivo je odgovornost ekološkog centra Stanište i ne predstavlja nužno stavove USAID-a, Vlade SAD-a, BOŠ-a ili ostalih partnera na projektu.
